Cựu ngoại trưởng Philippines De Rosario, trái, và cựu tổng thanh tra Moracles. Ảnh: AP.

Giữa tháng ba, ông Albert del Rosario, cựu ngoại trưởng Philippines và cựu tổng thanh tra Omopaman Conchita Carpio Morales đã gửi đơn kiện Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình lên Tòa Hình sự quốc tế (ICC). Họ kêu gọi công tố viên Fatou Bensouda khởi xướng "cuộc khảo sát sơ bộ" để "đánh giá các hành vi phạm tội của Trung Quốc chống lại người dân Philippines và các quốc gia khác" ở Biển Đông. 

Del Rosario và Morales cáo buộc việc Trung Quốc cải tạo phi pháp ở Biển Đông là "sự hủy diệt, gần như vĩnh viễn, và tàn phá môi trường lớn nhất trong lịch sử nhân loại". Del Rosario, người nhiều lần chỉ trích Trung Quốc, là ngoại trưởng Philippines từ năm 2011 đến 2016 dưới thời cựu tổng thống Benigno Aquino.

"Lúc này hành động đó chưa được gọi là vụ kiện, mới chỉ là yêu cầu công tố viên tiến hành điều tra", Jay Batongbacal, giám đốc Viện Hàng hải và Luật biển tại Đại học Philippines, đánh giá khi trao đổi với VnExpress.

Theo Batongbacal, cựu ngoại trưởng Del Rosario và bà Morales sẽ gặp phải thách thức lớn khi theo đuổi vụ kiện. Trước tiên, họ cần thuyết phục được công tố viên xem xét sơ bộ vấn đề, mục tiêu duy nhất trong giai đoạn này là để công tố viên nhận định rằng có thể có tội danh theo quy định của ICC hay không. Từ đó, công tố viên mới tính đến việc đề nghị bộ phận Tiền xét xử (Pre-Trial Chamber - PTC) của ICC cho phép tiến hành việc điều tra đầy đủ. 

Ở bước tiếp theo của quy trình tại ICC, nếu nhận thấy có căn cứ hợp lý để kết luận có tội danh trong quyền tài phán của ICC, PTC sẽ mở vụ án hình sự, ra lệnh triệu tập hoặc lệnh bắt giữ người bị kiện. Khi nghi phạm bị giam, phiên tòa có thể bắt đầu. Phiên tòa sẽ kết thúc khi nghi phạm bị kết tội hoặc được tha bổng. 

Tiến sĩ luật Markus Gehring, Đại học Cambridge, Anh, cũng cho rằng vụ kiện mới ở giai đoạn đầu.

"Hồ sơ này sẽ thu hút sự chú ý của công tố viên ICC. Nhưng trước tiên họ cần quyết định có tiến hành điều tra hay không", Gehring nói.  Ông cho hay vấn đề chính cần quan tâm là vì sao chính quyền Manila hiện nay không thể/không sẵn lòng theo đuổi một vụ kiện quốc tế.

Gehring nhắc lại vụ kiện Trung Quốc đầu tiên ở Philippines hồi 2013. Khi đó ông Del Rosario trên cương vị ngoại trưởng, là người dẫn đầu vụ kiện chống lại yêu sách chủ quyền của Trung Quốc ở Biển Đông tại Tòa Trọng Tài thường trực ở The Hague. Năm 2016, Manila giành chiến thắng trong vụ kiện song Tổng thống Philippines Duterte sau khi nhậm chức đã gạt bỏ phán quyết của tòa trọng tài về việc bác bỏ đường lưỡi bò phi lý của Bắc Kinh, tích cực cải thiện quan hệ với Trung Quốc. 

Chuyên gia của Đại học Cambridge cho rằng sau khi Bắc Kinh thua kiện, còn có nhiều vấn đề cần giải đáp. Ông gợi ý cách tốt nhất tránh xung đột ở Biển Đông là các bên liên quan tăng cường đàm phán.

Nói đến phản ứng của Philippines, chuyên gia Batongbacal cho biết chính quyền của Tổng thống Duterte tuyên bố không có liên hệ gì với vụ kiện của cựu ngoại trưởng Del Rosario và bà Morales, hai người có thể tự do thực hiện điều họ muốn. Trung Quốc cũng cho hay sẽ "không màng" đến vụ kiện vì không phải hành động của chính phủ Philippines.

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình phát biểu tại một sự kiện ở Bắc Kinh năm 2018. Ảnh: AFP.

Thừa nhận mình khá ngạc nhiên khi thấy thông tin về vụ kiện, ông Batongbacal khẳng định cựu ngoại trưởng Del Rosario và bà Morales không hẳn là "mơ tưởng". Vẫn có khả năng là công tố viên khảo sát sơ bộ vấn đề để đưa lên PTC, yêu cầu thực hiện điều tra đầy đủ. 

Xét đến ý nghĩa của vụ kiện, ông Batongbacal cho rằng hành động của cựu ngoại trưởng Del Rosario và bà Morales nhắc dư luận không quên những gì Trung Quốc tiến hành ở Biển Đông suốt từ năm 2012 đến nay. Trong giai đoạn gần 7 năm này, Trung Quốc đã cải tạo nhiều thực thể ở Trường Sa, biến thành các đảo nhân tạo. Bắc Kinh xây dựng các đường băng, căn cứ quân sự, triển khai nhiều vũ khí hiện đại đến khu vực. 

Trong bối cảnh đó, vụ kiện của cựu ngoại trưởng Del Rosario và bà Morales "ghi dấu phản ứng mạnh mẽ của người dân Philipines", kể cả khi chính quyền đương nhiệm không muốn làm vậy. Hành động đưa Trung Quốc ra tòa là nhằm lên án tất cả mọi điều Bắc Kinh thực hiện ở Biển Đông, gồm cả việc quân sự hóa các đảo nhân tạo. Khi tuyên bố gửi yêu cầu lên ICC, ông Del Rosario và bà Morales đã khiến vấn đề được thảo luận sôi nổi trước dư luận.

"Có thể cựu ngoại trưởng và bà Morales không hướng tới việc giành thêm chiến thắng trong vụ kiện Trung Quốc, mà chỉ để khẳng định rằng người Philippines không từ bỏ, dù chính quyền không thực thi phán quyết năm 2016 của Tòa trọng tài", Batongbacal nhấn mạnh.