Theo Phó Chánh án TAND Tối cao Tống Anh Hào, nguyên tắc “bảo đảm tranh tụng trong xét xử” trong Hiến pháp 2013 chi phối toàn bộ trình tự, thủ tục tố tụng dân sự (TTDS), từ khi tòa thụ lý đến các khâu cung cấp, giao nộp, thu thập chứng cứ, hòa giải, xét xử sơ thẩm, phúc thẩm và cả giám đốc thẩm, tái thẩm.

Hỏi kết hợp tranh tụng

Ông Hào cho hay việc bổ sung nguyên tắc tranh tụng không đồng nhất với việc thay thế mô hình TTDS tại Việt Nam hiện nay mà chỉ nhằm đảm bảo TTDS thể hiện được đầy đủ tính dân chủ, bình đẳng, công khai và minh bạch. “Mô hình TTDS của nước ta là mô hình hỏi kết hợp tranh tụng một cách hợp lý” - ông Hào nói.

Vì tranh tụng được thể hiện ngay từ khi tòa thụ lý cho đến khi tòa kết thúc xét xử nên đương sự có quyền và nghĩa vụ cung cấp chứng cứ chứng minh yêu cầu của mình hoặc phản bác yêu cầu của đương sự khác. Tòa có trách nhiệm thu thập chứng cứ khi đương sự không thể tự mình thu thập hoặc các trường hợp khác theo quy định. Mọi chứng cứ đều được công khai nhằm đảm bảo các đương sự được biết chứng cứ mà tòa thu thập được hoặc do bên kia giao nộp cho tòa. Dự thảo BLTTDS (sửa đổi) vì thế sẽ quy định bổ sung phiên họp chuẩn bị xét xử để đảm bảo công khai, minh bạch về cung cấp, thu thập chứng cứ và giải quyết các yêu cầu khác về tố tụng.

Một phiên tòa xét xử vụ án dân sự tại TP.HCM. Ảnh: HTD

Ngoài ra, theo ông Hào, HĐXX chỉ điều hành phiên tòa dân sự nhằm đảm bảo tính dân chủ, khách quan, minh bạch và chỉ hỏi các vấn đề mà người tham gia tố tụng trình bày chưa rõ. Nếu tại tòa xuất hiện tình tiết mới hoặc cần phải thu thập bổ sung chứng cứ thì phiên tòa phải tạm ngừng nhằm đảm bảo làm rõ sự thật khách quan của vụ án. HĐXX sẽ phán quyết trên cơ sở kết quả tranh tụng tại phiên tòa.

Làm rõ thủ tục tranh tụng ở từng giai đoạn

Đồng tình với nguyên tắc tranh tụng từ khi tòa thụ lý đến khi kết thúc xét xử, nguyên Thứ trưởng Bộ Tư pháp Phạm Quý Tỵ nhận xét: Để đảm bảo nguyên tắc này, dự thảo BLTTDS (sửa đổi) cần quy định rõ hơn trách nhiệm chứng minh thuộc về các bên tham gia tố tụng, trách nhiệm các bên phải cung cấp chứng cứ cho nhau và thủ tục tranh tụng ở từng giai đoạn tố tụng.

Cạnh đó, ông Tỵ đề nghị bố trí các thẩm phán có năng lực chuyên môn cao, có uy tín chủ trì các phiên hòa giải trong án dân sự. Trong khi hòa giải, các bên có thể tiến hành tranh tụng để bảo vệ quan điểm của mình, thẩm phán chủ trì phiên hòa giải tạo điều kiện để các bên trình bày quan điểm và định hướng cho các bên hòa giải. Nếu làm tốt công tác hòa giải thì sẽ hạn chế được số lượng các vụ án phải đưa ra xét xử.

Ai cũng được quyền dự phiên tòa

Bà Bùi Thị Dung Huyền (Trưởng phòng Nghiên cứu pháp luật dân sự, thương mại Viện Khoa học xét xử TAND Tối cao) khuyến nghị: Ngoài việc để đương sự được quyền thu thập, cung cấp và bảo vệ chứng cứ thì các vụ án dân sự đều phải được xét xử công khai, mọi công dân đều có quyền được dự và theo dõi diễn biến của việc tranh tụng tại phiên tòa. Đồng thời, phiên tòa cần được thông tin trên các phương tiện thông tin đại chúng.

Theo bà Huyền, việc tranh tụng công khai, trực tiếp và bằng lời nói tại phiên tòa dân sự là cần thiết để đảm bảo việc xét xử công minh, chính trực, không thiên vị, ngăn ngừa những phán quyết tùy tiện, bất công, trái pháp luật. Điều này cũng đảm bảo cho người dân thực hiện quyền giám sát đối với hoạt động xét xử của tòa. Hơn nữa, hoạt động này sẽ có tác dụng phổ biến, giáo dục pháp luật cho người dân nhằm phòng, chống tội phạm cũng như các vi phạm pháp luật khác.

Về diễn biến phiên tòa, bà Huyền cho rằng không nên tách các phần trình bày, hỏi và tranh luận thành các giai đoạn độc lập mà phải đi theo vấn đề tranh chấp, có đan xen việc trình bày, hỏi và tranh luận. Hệ quả kéo theo là bố cục bản án cũng phải thiết kế lại, không cần phân định rõ các phần “nhận thấy”, “xét thấy”… mà phải trình bày theo các vấn đề tranh chấp.

Bà Nguyễn Thị Hạnh (Học viện Tư pháp) góp ý: Trong quá trình tranh tụng tại phiên tòa nên để cho các bên đương sự hỏi nhau, tranh luận với nhau trước chứ không nên để thẩm phán hỏi trước. Điều này vừa đảm bảo quyền lợi của đương sự vừa tránh việc các thẩm phán sử dụng những “thủ thuật” để kéo dài phiên tòa hoặc có những câu hỏi bất lợi cho một bên đương sự, đồng thời tránh được việc áp dụng pháp luật tùy tiện của người thi hành tố tụng.