Theo đại diện Ủy ban Bảo vệ luật sư (Liên đoàn Luật sư Việt Nam), từ năm 2009 đến nay đã có hơn 150 vụ việc luật sư (LS) có văn bản khiếu nại, đề nghị Liên đoàn LS can thiệp về thủ tục, thời hạn, việc từ chối cấp giấy chứng nhận người bào chữa không đúng (phần lớn là trong giai đoạn điều tra). Theo các LS này, họ xin cấp giấy chứng nhận người bào chữa đã khó, khi được cấp giấy rồi họ muốn gặp mặt thân chủ còn khó hơn. Điều tra viên (ĐTV), cơ quan điều tra (CQĐT) thường đưa ra những đòi hỏi không có trong luật như phải có lệnh trích xuất nghi can...

Bỏ thủ tục cấp giấy chứng nhận

“Thực tế số vụ LS bị làm khó không chỉ dừng ở con số 150 nói trên bởi rất nhiều trường hợp LS ngại phản ánh đến Liên đoàn LS cũng như công luận do sợ ảnh hưởng đến thân chủ và mối quan hệ với ĐTV, CQĐT sau này” - LS Phan Ngọc Nhàn (Đoàn LS tỉnh Đắk Lắk) nhận xét. Theo ông, một cách hiệu quả để loại bỏ sự cản trở đối với quyền bào chữa là dự thảo BLTTHS sửa đổi nên bỏ hẳn thủ tục cấp giấy chứng nhận người bào chữa.

Quan điểm của LS Nhàn cũng là quan điểm chung của giới LS. Trong các báo cáo đánh giá thực trạng hành nghề LS với các cơ quan chức năng trung ương, Liên đoàn LS luôn kiên trì quan điểm đề nghị bỏ thủ tục cấp giấy chứng nhận người bào chữa. Vì ngoài những bất cập đã nêu thì thực tế cứ sau mỗi giai đoạn tố tụng, LS lại phải làm thủ tục cấp giấy chứng nhận khác. Gần đây nhất, tháng 8-2014, Chánh án TAND Tối cao Trương Hòa Bình cũng có văn bản kiến nghị Quốc hội bãi bỏ thủ tục cấp giấy chứng nhận người bào chữa, chuyển sang chế độ đăng ký có LS với cơ quan tố tụng như Liên đoàn LS đề nghị.

Nên quy định các bản cung án hình sự phải có chữ ký của người bào chữa, nếu không tòa sẽ trả hồ sơ. Ảnh minh họa: T.TÙNG

Thay điều tra viên

Thực tế LS không chỉ bị làm khó trong khâu cấp giấy chứng nhận người bào chữa mà còn trong cả các hoạt động bào chữa sau đó. Vì thế, nhiều chuyên gia cho rằng ngoài việc bỏ thủ tục cấp giấy chứng nhận, dự thảo BLTTHS sửa đổi cần phải quy định những “biện pháp mạnh” thì mới đảm bảo quyền bào chữa được tôn trọng, thực thi đúng luật.

Một thẩm phán TAND TP.HCM nhận xét: Vấn đề mấu chốt là các quy định về quyền bào chữa đều đã có nhưng nếu ĐTV, CQĐT cố tình làm khó, cản trở LS hành nghề thì cả BLTTHS lẫn các văn bản hướng dẫn đều thiếu chế tài đủ mạnh để xử lý. Trên thực tế rất ít vụ mà cán bộ vi phạm bị xử lý nghiêm túc, công khai, cùng lắm chỉ là “nhắc nhở, rút kinh nghiệm nội bộ”.

Do vậy, theo vị thẩm phán này nên có quy định về chế tài cụ thể với cán bộ tố tụng cản trở quyền bào chữa. Trước mắt có thể có quy định bắt buộc ngành công an phải công bố công khai các quyết định kỷ luật như chuyển công tác, không nâng cấp hàm… Làm như vậy các cán bộ khác sẽ phải nhìn vào đó để nghiêm túc hơn trong áp dụng pháp luật.

Hai LS Bùi Quốc Tuấn và Lê Văn Bình (Đoàn LS TP.HCM) đề xuất BLTTHS sửa đổi và các văn bản hướng dẫn nên cụ thể hóa quy định thay thế ĐTV nếu có căn cứ cho rằng họ cố tình làm khó LS. Nếu bị vi phạm quyền bào chữa, LS kiến nghị đến thủ trưởng CQĐT. Nếu thủ trưởng CQĐT giải quyết không thỏa đáng, LS kiến nghị đến VKS cùng cấp. Nếu thấy khiếu nại của LS có cơ sở thì VKS sẽ yêu cầu và CQĐT phải thay ĐTV khác để đảm bảo tính khách quan trong quá trình điều tra.

Bản cung có chữ ký của người bào chữa

Ở một khía cạnh khác, LS Nguyễn Toàn Thiện (Chủ nhiệm Đoàn LS tỉnh Bình Thuận) cho rằng biện pháp hiệu quả nhất là “đánh giá tính hợp pháp của bản cung”. Theo LS Thiện, phải sửa luật theo hướng tất cả vụ án hình sự đều phải có người bào chữa tham gia ngay từ giai đoạn điều tra, bản cung nào không có chữ ký của người bào chữa thì không có giá trị pháp lý. “Khi đó, chỉ cần mở hồ sơ vụ án ra là biết ĐTV làm đúng hay làm sai. Nếu VKS và tòa thấy bản cung nào không có chữ ký của người bào chữa thì sẽ trả hồ sơ ngay, nếu đã xử sơ thẩm thì cấp phúc thẩm phải hủy án vì vi phạm tố tụng nghiêm trọng” - LS Thiện đề xuất.

Theo LS Thiện, có thể hiện nay chưa đủ LS để tham gia tất cả vụ án hình sự nhưng số lượng LS vẫn đang phát triển mạnh mẽ không ngừng, bên cạnh đó còn có đội ngũ trợ giúp pháp lý nhà nước... Quan trọng hơn, đây là cách tốt nhất bởi thực tế chứng minh với những vụ án bắt buộc phải có người bào chữa thì ĐTV thường… năn nỉ LS tham gia để giúp họ điều tra thuận lợi. “Muốn CQĐT chủ động hợp tác với LS thì phải có ràng buộc bằng quy định rõ ràng” - LS Thiện khẳng định.